به یاد ساموئل خاچیکیان پدر سینمای نوین ایران

به قلم: صالح دلدم

پایگاه خبری نمانامه: سی‌ مهرماه برابر است با سالگرد درگذشت ساموئل خاچیکیان یا به گویش دوستان صمیمی‌اش «سام‌ول». ساموئل خاچیکیان در حقیقت تکنسین واقعی سینمای ایران در روزگاری بود که امکانات فنی و کامپیوتری امروز موجود نبود اما او با دانش سینمایی و خلاقیت ذاتی، بهترین‌ها را روی پرده خلق می‌کرد.
سینمای ایران در قبل از انقلاب در دو جریان کلی خلاصه می‌شد، یکی جریان موسوم به فیلمفارسی که دکتر هوشنگ کاووسی مبدع این نامگذاری بود و دیگری جریان روشنفکری یا موج نوی سینمای ایران که از اواخر دهه چهل شروع شد و در دهه پنجاه با تاثیرپذیری از موج نوی فرانسه به اوج خودش رسید. اما قبل از همه این‌ها جریان منحصر بفرد ساموئل خاچیکیان از دهه سی بود که گونه‌ای خاص از نوآر پلیسی ایران را نمایندگی می‌کرد.

سینمای خاچیکیان، فنی‌ترین نوع فیلمسازی در ایران بود که مبتنی بر دانش سینمایی جلو می‌رفت. شناخت کامل خاچیکیان از دیالکتیک در هنر و سینما، تدوین مبتنی بر ریتم، نورپردازی صحنه و استفاده صحیح از لنز، دکوپاژ و میزانسن حساب شده در هر سکانس و ارتباط خوب با بازیگران و بازی گرفتن از آن‌ها همراه با صحنه آرایی و لباس، سینمای خاچیکیان را به قدری منحصر بفرد و جلوتر از سینمای ایران قرار داده بود که اولین جایزه‌های جهانی سینمای ایران را نیز به دست آورد.

سینمای ساموئل مملو بود از زیبایی بصری در خدمت اتمسفر حاکم بر داستان به گونه‌ای که به او لقب هیچکاک ایران را داده بودند. هنوز «سرسام» با بازی بیادماندنی مرحوم عبدالله بوتیمار یکی از بهترین فیلم‌های رازآلود تاریخ سینمای ایران است که در اوایل دهه چهل به فروش چشمگیری نیز دست یافت.

فن‌فاتال‌های نوآر سینمای خاچیکیان در کنار موسیقی و مونتاژ و ریتم بر پایه دکوپاژ حساب شده و میزانس‌های هنرمندانه این کارگردان بزرگ تاریخ سینمای ایران، جنس مخاطب سینمای ایران را روی پرده جور می‌کرد.

 

چهارراه حوادث، شب نشینی در جهنم، طوفان در شهر ما، فریاد نیمه شب، یک قدم تا مرگ، دلهره، ضربت، سرسام، خداحافظ تهران، ببر مازندران، من هم گریه کردم، جهنم سفید، نعره طوفان، قصه شب یلدا، دیوار شیشه‌ای، مرگ در باران، کوسه جنوب، همگی از بهترین‌های سینمای قبل از انقلاب ایران هستند. هنوز سینمای ایران روی دست «مرگ در باران» درام پلیسی با چاشنی عشق و خشونت ندیده و بازی عالی مرحوم ایرج قادری، بهزاد جوانبخش و آرام در این فیلم، از بهترین بازی‌های بازیگران آن به شمار می‌آید. ساموئل خاچیکیان در معرفی بازیگران زیادی به سینمای ایران نقش داشت که از جمله می‌توان به رضا بیک ایمانوردی، جمشید هاشم‌پور، جلال پیشواییان و عبدالله بوتیمار و همچنین تثبیت بهزاد جوانبخش و نیلوفر اشاره داشت. جمشید هاشم‌پور با جهنم سفید ساموئل خاچیکیان به سینما معرفی شد. فیلمی که نسخه‌ای از آن وجود ندارد و مخاطبان زنده آن که در زمان اکران فیلم را دیده‌اند، بهترین فیلم ساموئل می‌دانند. فیلمی که گویا نسخه آن در اوایل دهه شصت در زمان وزارت ارشاد سید محمد خاتمی و در جریان جمع آوری و ضبط کپی فیلم‌های قدیمی از دفترهای تولید و پخش و آتش زدن در حیاط وزارت فرهنگ و ارشاد، در کنار فیلم‌های دیگر از بین رفت.

 

ساموئل خاچیکیان در سینمای ایران در بیشتر موارد، نخستین بود؛ «دیوار شیشه‌ای» اولین فیلمی است که بطور جدی در ابتدای دهه پنجاه به معضل اختلاف طبقاتی می‌پردازد. در لاله‌زار تنها برای فیلم «طوفان در شهر ما» کل خیابان صف بسته می‌شود و «عقاب‌ها» همچنان پرمخاطب‌ترین فیلم تاریخ سینمای ایران است و به قیمت امروز، باید فیلمی یکصد میلیارد تومان بفروشد تا رکورد عقاب‌ها را بشکند. در اصل عقاب‌ها ژانر فیلم جنگی و یا دفاع مقدس را در سینمای ایران تثبیت کرد و توانست فروش این نوع فیلم‌ها را تضمین کند. فیلمی که علیرغم فروش بالا، برای سازنده‌اش آورده مالی نداشت و منتفعان از این فیلم، به جای تشکر، در عوض دفترش را نیز در خیابان ارباب جمشید تهران از دستش درآوردند.

 

مسعود کیمیایی و مرحوم امیر قویدل دستیاران ساموئل خاچیکیان در سینمای ایران بودند و ساموئل توانست با انتقال دانش و تجربه خود به این دو کارگردان، به نوعی دیگر نیز به سینمای ایران خدمت کند.

ساموئل خاچیکیان در سی مهرماه ۱۳۸۰ بعد از دو ماه بستری در بیمارستان در سن ۷۸ سالگی درگذشت و دلهره را با خود از سینمای ایران برد و امروز ادوین خاچیکیان فرزند هنرمند او برای سینمای ایران به یادگار مانده است.