به قلم: دکتر اسماعیل حاکمی
□ نورالدین عبدالرحمان جامی، فرزند نظام‌الدین احمد بن شمس‌الدین محمّد دشتی اصفهانی است. وی در شعبان سال ۸۱۷ هجری‌قمری دیده به جهان گشود. مقدمات فارسی و عربی را هم از روزگار کودکی نزد پدر آموخت و سپس همراه او به هرات رفت. چندی بعد به سمرقند شتافت و به مجلس درس قاضی‌زاده‌ی روم (متوفّی ۸۸۹ هـ.) که از محقّقان بزرگ آن روزگار بود، راه جست. پس از بازگشت به هرات، نزد علاءالدین علی قوشچی به تحصیل علوم ریاضی و حکمت پرداخت و سپس به حضرت خواجه سعدالدین کاشغری پیوست و در طریقت نقشبندیان، صاحب مقامی بلند شد.
جامی، معاصر سلطان حسین بایقرا و وزیر دانشمند او امیر علیشیر نوایی و چند تن دیگر از پادشاهان و سلاطین معروف چون سلطان ابوسعید تیموری بوده است.
وی به مکّه سفر کرد و پس از زیارت کعبه از راه دمشق به تبریز رفت.
جامی در شعر به سعدی و حافظ توجه خاصی داشته و در مثنوی‌های خود از نظامی پیروی کرده است. وفاتش در محرم سال ۸۹۸ هـ. در شهر هرات اتفاق افتاد.
برخی از آثار معروف منظوم و منثور جامی فهرست‌وار از این قرار است:
۱ـ هفت اورنگ (شامل چند مثنوی)؛
۲ـ دیوان اشعار (شامل قصاید، غزل‌ها، رباعیات، ترجیع‌بندها، ترکیب‌بندها و…):
۳ـ نفحات‌الأنس (دو ترجمه‌ی احوال مشاهیر صوفیه)؛
۴ـ اشعه اللّمعات (در تفسیر و شرح لمعات شیخ فخرالدین عراقی)؛
۵ ـ بهارستان (که آن را به اقتفای گلستان سعدی برای فرزندش ضیاءالدین یوسف نوشته است.)؛
۶ ـ لوایح (که رساله‌ی مختصری است به نثر فارسی مسجّع، مشتمل بر مقالاتی مختصر که هر مقاله متضمّن نکته‌ای است بدیع از نکات عرفانی که آن را «لایحه» نام داده.)؛
۷ـ رساله در فنّ قافیه؛
۸ ـ شواهد النبوه (در سیر پیامبر اسلام و صحابه و تابعین و تبع تابعین تا صدر اول صوفیه که مقاله‌ی حاضر در معرفی همین کتاب است.)
شواهد النبوه به‌کوشش و تصحیح استاد دانشمند و محقّق گران‌مایه، آقای پروفسور دکتر سیّدحسن امین در سال ۱۳۷۹ شمسی از سوی انتشارات (میرکسری تهران و طیّب قم) با مقدمه‌ای جامع و عالمانه و همراه با تعلیقات ارزنده و ممتّع مصحح گرامی به زیور طبع آراسته شده است.
مصحح محترم در مقدمه‌ی کتاب ضمن معرفی شواهدالنبوه و موضوع آن نوشته است:
« شواهدالنبوه هم‌چنان که از نام آن پیداست، کتابی در اثبات نبوّت خاصّه و در مقام ارائه‌ی شواهد روایی و دلایل نقلی بر اثبات حقّانیت پیامبر اسلام حضرت محمّد بن عبدالله (ص) است. عبدالرحمن جامی، عالم و عارف و شاعر بزرگ قرن نهم هجری، در این کتاب شواهد و دلایل نبوت پیامبر اسلام را به سلسله‌مراتب تاریخی از قبل از ولادت تا بعد از رحلت آن حضرت طبقه‌بندی کرده است. سپس به ذکر بعضی از معجزات و عادات آن حضرت ـ که به وقت و زمان خاصی اختصاص نداشته باشد ـ از جمله معجزه‌ی باقیه‌ی آن حضرت، یعنی قرآن مجید و وجوه اعجاز این کتاب آسمانی پرداخته است.»
مرحوم استاد علی‌اصغر حکمت در رساله‌ی «جامی» درباره‌ی شواهدالنبوه نوشته است:
«کتاب شواهدالنبوه ابتدا می‌شود به خطبه‌ی عربی که اول آن این است: «الحمدلله الذی ارسل رسلاً مبشرین و منذرین لئلّا یکون للناس علی الله حجه بعد الرسل…» علّت تألیف کتاب بنابر آن‌چه در مقدمه اشاره شد، همانا درخواست امیر علیشیر نوایی و دیگر دوستانی بوده که سابقاً تقاضای تألیف نفحات‌الأنس را کرده بوده‌اند، و جامی می‌خواسته است که در سیر پیغمبر اسلام و صحابه و تابعین و تبع تابعین تا صدر اول صوفیه کتابی تألیف نماید تا به‌انضمام نفحات‌الأنس، تاریخ احوال بزرگان اسلام را از زمان نبی (ص) تا زمان خود به قلم آورده باشد، چنان‌که در مقدمه می‌نویسد: «در ذکر شواهد نبوت و دلایل رسالت وی صلی‌الله و علیه و آله، کتب ساخته‌اند و در بیان آن جدا از سایر احوال و آثار مصنفات پرداخته… و چون این فقیر به مطالعه‌ی بعضی از آن‌ها مشرف شده، فایده‌ی مطالعه‌ی آن را که قوّت محبت و داعیه‌ی حسن متابعت است در خود بازیافت خواست که از آن فایده سایر مسلمانان منتفع شوند… پس فایده‌ی عظمی در این تألیف تقویت یقین راه‌نوردان راه طریقت و جوان‌مردان اهل حقیقت تواند بود،اگر آن را به شواهدالنبوه لتقویه یقین اهل الفتوه تسمیه کنند، دور نمی‌نماید.»
هم‌چنین استاد علی‌اصغر حکمت در ترجمه‌ی کتاب «از سعدی تا جامی» تألیف ادوارد براون درباره‌ی شواهدالنبوه آورده است: «شواهدالنبوه تاکنون آن‌چه من اطلاع دارم به طبع نرسیده است۱ و یک نسخه‌ی خطی خوبی از آن در دست من است که فهرست مندرجات آن از این قرار می‌باشد:
مقدمه، در معنی نبی و رسول و سایر مسایل متعلقه بدان…
این کتاب به شیوه و سبکی بسیار ساده نوشته شده و اگر به طبع برسد، مقدمه‌ای مفید و علمی برای معتقدات مسلمانان در باب حیات پیامبر اسلام می‌باشد.»
استاد سیّدحسن امین در مقدمه‌ی این کتاب ارزشمند اهمیت و مزایای بی‌شمار آن را متذکر شده و نوشته‌اند:
«نخستین امتیاز این کتاب، زبان آن است. جامی در این کتاب، پارسی را پاس می‌دارد و به‌زبان فارسی به گزارش رویدادها، معجزه‌ها و خارق‌عادت‌هایی از پیامبر می‌پردازد.
دومین امتیاز شواهدالنبوه جامی بر دلایل النبوههای پیش از آن، اشتمال آن بر شرح احوال و گزارش خارق‌عادات و کرامات خلیفگان اهل سنت و امامان شیعه است.
اهمیت دیگر این کتاب، از این جهت است که جامی شواهدالنبوه را به‌جهت ادای مقصود به نثر فنی ـ و نه از جهت هنرنمایی یا تصنّع و تکلّف در نثر مصنوع و متکلّف ـ تألیف کرده است.
از جهت سبک ادبی و انشای کتاب حاضر ـ به‌خلاف دیگر آثار منثور جامی هم‌چون بهارستان و لوایح و… ـ مسجّع و مقفّی نیست و از صنایع لفظی و عبارت‌پردازی خالی است. به همین دلیل این کتاب به‌عنوان متنی شسته و رفته از دیرباز محل توجه و اعتنای خاص مسلمانان بوده است.
به‌دنبال پیشگفتار جامع مصحح محترم (که شامل ۷۲ صفحه می‌باشد) متن کتاب شامل دیباچه و مقدمه، هفت رکن و یک خاتمه بدین منوال نقل شده است:
مقدمه، در بیان معنی نبی و رسول و آن‌چه تعلق بدان دارد.
رکن اول، در شواهد و دلایلی که پیش از ولادت آن حضرت ظاهر شده است.
رکن ثانی، در بیان آن‌چه از وقت ولادت تا بعثت ظاهر شده است.
رکن ثالث، در بیان آن‌چه از بعثت تا هجرت ظاهر شده است.
رکن رابع، در بیان آن‌چه از هجرت تا وفات ظاهر شده است.
رکن خامس، در بیان آن‌چه دلالت آن بعد از وفات ظاهر شده باشد.
رکن سادس، در بیان شواهد و دلایلی که از صحابه‌ی کرام و ائمه‌ی اهل بیت ـ رضی‌الله تعالی عنهم اجمعین ـ به‌ظهور آمده است.
رکن سابع، در بیان شواهدی که از تابعین و تبع تابعین تا طبقه‌ی صوفیه ظاهر شده است.
خاتمه، در عقوبات اعدای دین.
انشای این کتاب به فارسی ساده و منسجم و بدون تکلّف عبارت‌پردازی و خالی از صناعات و تعقیدات لفظی است و در آن اشعار فارسی و عربی جز برای استشهاد به‌ندرت آمده، لیکن احادیث و روایات به لغت عرب در تلوکلام بسیار ذکر شده.
تألیف این کتاب به‌سال ۸۸۵ هجری واقع شده که ماده‌ی تاریخ کلمه‌ی «تممتُه» می‌شود و این بیت در قطعه‌ای که در آخر کتاب است آمده:
در آن وقت اتمام آن دست داد که «تممته» بود تاریخ سال
این نکته نیز قابل ذکر است که مصحح دانشمند ضمن بحث از مطالب و سبک کتاب، برخی اشتباهات مصححان «مقامات جامی» و «لوایح» را متذکر شده است.
در خاتمه جا دارد به جناب استاد پروفسور سیّدحسن امین به‌خاطر تصحیح عالمانه و پژوهش دقیق در زمینه‌ی مطالب گوناگون کتاب «شواهدالنبوه» تبریک بگوییم و ان‌شاءالله در آینده نیز شاهد انتشار آثار ارزنده‌ی دیگری از سوی ایشان باشیم. ■
منابع و مآخذ
۱ـ مقدمه‌ی شواهدالنبوه به‌کوشش پروفسور سیّدحسن امین، انتشارات میرکسری و طیّب، ۱۳۷۹.
۲ـ رساله‌ی جامی، تألیف استاد مرحوم علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۲۰.
۳ـ از سعدی تا جامی، تألیف ادوارد براون، ترجمه‌ی استاد علی‌اصغر حکمت، ابن‌سینا، ۱۳۳۹.
۴ـ بهارستان جامی، به‌تصحیح دکتر اسماعیل حاکمی، انتشارات اطلاعات، چاپ چهارم، ۱۳۸۱.
۵ـ منتخب بهارستان جامی، سلسله شاهکارهای ادبیات فارسی، چاپ ششم،۱۳۶۸، امیرکبیر.
پی‌نوشت‌ها
۱ـ این مطلب را استاد علی‌اصغر حکمت در کتاب از سعدی تا جامی (چاپ ۱۳۳۹) نوشته‌اند و استاد سیّدحسن امین آن را در ۱۳۷۹ تصحیح و به‌همراه تعلیقات منتشر کرده‌اند.
ارسال دیدگاه
در انتظار بررسی : 0