۱۸ شهریور زادروز و سالروز درگذشت بانو دکتر تاج‌زمان دانش

به قلم: پروفسور سیدحسن امین

پایگاه خبری نمانامه: استاد ما در رشته حقوق زندانیان و اداره زندان ها در دانشکده حقوق دانشگاه تهران، دکتر تاج زمان دانش ( زاده ۱۸ شهریور ۱۳۰۵ تبریز — درگذشته ۱۸ شهریور ۱۳۸۸ تهران ) حقوقدان، منتقد اجتماعی و کارشناس امور زندانیان و زندان ها بویژه جرایم اطفال و بازپروری کودکان و نوجوانان بزهکار بود. نیک به یاد دارم که در ۱۳۴۷ هنوز در دانشکاه پلیس بود که در ۱۳۴۷ روزی به قصد أموزش عملی، ما دانشجویان حقوق قضایی دانشگاه تهران را با خود در دو اتو بوس برای بازدید به یک زندان باز open prison به کرج برد. او این روش زندان باز را در اروپا و مخصوصا در دوران تحصیل دکتری دوم خود در سویس دیده و‌ پسندیه بود و در بازگشت به ایران آن را به مسوولان ایرانی پیشنهاد کرده بود. این ثمره تلاش او بود و دوست داشت که أن را به نسل جوان تر قضات و وکلای أینده کشور که ما دانشجویان بودیم، منتقل کند.

در ان روز قبل از سوار شدن به اتوبوس و در طول سفر تا رسدن به مقصد دلسوزانه به ما سفارس ها کرد که در برخورد با زندانی ها چه گونه رفتار کنیم.
سرانجام به مقصد رسیدیم.‌ در أن زندان باز در فضای آزاد از لباس ویژه متحد الشکل زندانیان خبری نبود. هر زندانی به میل خود لباس دلخواه خود را پوشیده بود و هر کدام برای خود چادری مستقل و تخت کوچکی داشت. گویی جماعتی البته مجردانه و نه خانوادگی به یادگیری و کارأموزی به أموزش مهارت های تازه مشغول بودند! یاد دارم در میان نزدیک به هزار نفر زندانی، یک سید معمم نظیف ترگل ورگل شیک پوشی هم بود. از سر کنجکاوی به طرف او رفتم و باب صحبت را باز کردم. سعی کردم به لطایف الحیل دلیل زندانی بودنش را بدانم. اول فکر کردم شاید سردفتر اسناد رسمی یا ازدواح و طلاق بوده باشد، ولی نبود. هیچ چیزی بروز نداد. ظاهرا از ” آقازادگان روحانی” بود. علم و کمالی در محاوره از او ترشح نکرد. با أن که من به عمد به عنوان دانشجوی حقوق و محصل فلسفه اصطلاحات قوم و عبارات عربی هم در کلام به کار بردم تا یخ ها بشکند و به حرف در أید، اثر نکرد. او لهجه تهرانی داشت و خوش سیما بود. در دل گناه او را شستم و گفتم شاید مرتکب عمل شنیع شده باشد. در باره او از افسر پلیس پرسیدم، گفت: به ما گفته اند با سوابق زندانی کاری نداشته باشید ولی این سید را ما نمی خواهیم در این زندان باز باشد.

تعلیمات دکتر دانش در من موثر افتاد و هنگامی که در اراک دادیار ناظر بر زندان ها و اجرای احکام شدم، آن أموزش های آرمان گرایانه در باب حقوق زندانیان در ماجرای اعتصاب غذای احمد جلیل افشار ( از چریک های فداییان خلق که بعد بدون محاکمه در اوین به دست ساواک همراه جزنی و دیگران در فروردین ۱۳۵۴ به قتل رسید) ، کار به دستم داد که داستان آن را در کتاب تاریخ حقوق ایران نوشته ام.
باری، دکتر تاج زمان دانش، خود زندگی سختی گذرانده بود. با نحصیل در دانشسرای مقدماتی با سمت آموزگاری به خدمت وزارت فرهنگ درآمد. ازدواجی ناموفق کرد و سخت أزار دید و رنج کشید. با قدرت اراده شخصی، با شغل أموزگاری، در دانشگاه تهران، در رشته حقوق به تحصیل پرداخت و از استادانش که بعد ها استادان ما هم بودند ( یعنی دکتر سید حسن امامی، استاد محمود شهابی و استاد محمد سنگلجی و دیگران ) دانش آموخت و از دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران لیسانس گرفت. وی در ۱۳۳۶ برای ادامه تحصیل به اروپا رفت و در ۱۳۴۱ از دانشکده علوم جنایی «اکس» فرانسه با پایان‏‌نامه ای در زمینه «صلاحیت قاضی اطفال» دمتری حقوق جنایی گرفت. او در ۱۳۴۴ نیز از دانشگاه نوشاتل سوئیس هم دکترای حقوق جزا گرفت. موضوع پایان‏‌نامه دکترایش «طرز تربیت مجرمین در محیط آزاد در سویس، فرانسه و بلژیک» بود، موضوعی که ان را در ایران دنبال کرد و به ثمر رساند.
دکتر دانش پس از بازگشت به ایران، به‌دنبال تخصص و علم خود به دانشگاه پلیس رفت و در آنجا به تدریس پرداخت و بعدها در دوره تکمیلی دانشگاه پلیس تدریس حقوق جزا را به‌عهده گرفت. بازدید از زندان قصر و مشاهده وضع نابهنجار زندان، تأثیری سخت در روحیه وی گذاشت، لذا تصمیم گرفت تغییراتی در جهت بهبود اوضاع زندانیان کشور انجام دهد. او با ارائه راهکارهای جدید توانست بندهای زندان اطفال و نوجوانان را از بزرگسالان جدا سازد و با ایجاد کارگاه‏های مختلف مانند خیاطی، تراشکاری، جوراب‏‌بافی، کفاشی‏، نجاری و … ساعات بیکاری زندانیان را پرکند. در ساختار زندان زنان نیز تغییر و تحولاتی ایجاد کرد و پیشنهاد تربیت و استخدام پلیس زن را برای اداره امور زندانیان به‌جای پلیس مرد داد.
تهیه و تدوین «آیین‏‌نامه جدید زندان‏ها» از دیگر اقدامات این بانوی فرهیخته و خستگی‏‌ناپذیر بود که در ۱۳۴۷ به اجرا درآمد. دکتر دانش سرانجام در ۱۳۵۴ به دانشگاه تهران منتقل شد و در ۱۳۸۱ به افتخار بازنشستگی نائل آمد.

آثار متعددی از این استاد برجسته باقی مانده است که از آن جمله می‌توان به‌تألیف کتاب‌های:
«کیفرشناسی»
«دادرسی اطفال در حقوق تطبیقی»
«اصول علم زندان‏‌ها»
«کیفرشناسی وحقوق زندانیان و طرز اجرای مجازات‏‌ها و اقدامات تأمینی در ایران و فرانسه»
«اطفال و جوانان بزهکار»
«حقوق زندانیان و علم زندان‏ها در ایران و فرانسه»
«دادرسی اطفال و جوانان بزهکار در حقوق تطبیقی»
«مجرم کیست، جرم شناسی چیست؟»
«معتاد کیست، مواد مخدر چیست؟»
«طفل بزهکار کیست، روش اصلاح و تربیت او چیست؟»
و انتشار مقالات متعدد در نشریه دانشکده حقوق اشاره کرد.
انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به‌پاس سال‌ها خدمات علمی و فرهنگی وی، طی برگزاری مراسم بزرگداشتی در ۲۸ تیرماه ۱۳۸۸ ایشان را به‌عنوان یکی از مفاخر ایران زمین معرفی کرد و لوح تقدیری به ایشان اهدا شد.
بانو دکتر تاج‌زمان دانش در ۸۳ سالگی درگذشت.
سید حسن امین
۱۸ شهریور ۱۴۰۰

‎