تاریخچه سینمای مستند ایران

به قلم: حسن نامور ( کارشناس و مدرس سینما)

نمانامه: در بررسی تاریخ سینمای مستند حال حاضر می توانیم از مایکل مور با تهیه مستند فارنهایت ۹/۱۱ وبولینگ برای کلمباین از کارهای ارزشمند این مستند ساز امریکایی نام ببریم.

همچنین گادفری رجیو نیز می تواند از مستند سازان قوی که با سه گانه(کویانیس کاتسی- ناگویی کاتسی- پواک کاتسی) معروف خود توانست در تاریخ سینمای مستند برای خود جایگاه ویژه ای ایجاد کند و در حقیقت یک بیان فلسفی مختص به خود را داشت نام برد.

مستند سازی در ایران: از سال ۱۲۹۷ تا ۱۳۳۰ میرزا ابراهیم خان عکاس باشی اولین کسی بود که اقدام به تولید مستند در ایران نمود. فیلم های جشن گل مظفرالدین شاه،دسته قمه زنی، بازار از کارهای ایشان می باشد.کار های ایشان به صورت واقعی ،گزارشی و خبری بوده است. بعد از ایشان مهدی روسی خان و خان بابا معتضدی نیز اقدام به مستند سازی نموده اند.

دور دوم مستند سازی در ایران معطوف به سال های ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۷ می باشد که در این دوره فیلم های ملی شدن صنعت نفت توسط ابراهیم گلستان ساخته شده است.

دور سوم از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۹ می باشد . از سال ۱۳۷۹ به بعد مسائل زیسیت محیطی، اجتماعی و سیاسی دست مایه های سازندگان مستند شده است.

انواع فیلم مستند از نگاه اقای حمید نفیسی:

۱-واقعه نگار: پیدایش سینما ، ضبط واقعیات روزمره از دسته مستنداتی است که می تواند شروع یک حادثه یا تحول را نشان دهد.

۲-سیاحت گر: سفرهای اکتشافی آموزش تاریخی و جغرافیایی اقوام از این دست هستند.

۳-تصویرگرا: ضمن نمایش صحنه های مستند ، ابتکارات و ابداعات فنی و تکنیکی را در بر می گیرد. در این مستند ها روایت ها بر اساس ابتکارات و ابداع و اختراعات انجام شده در جهان علم صورت می گیرد و بدین صورت انواع مستند شکل می گیرد.

۴-مستند اجتماعی: سوژه قرار دادن تعلیم و تربیت، آلودگی های زیست محیطی، کمبود مواد غذایی، بلاهای طبیعی و…. این ها از دسته مواردی است که می توان به عنوان مستند های اجتماعی استفاده و آن را به عنوان یک کار ملی یا بین المللی عرضه کرد.

۵-مستند تبلیغاتی: در این مستند ها بیننده را وادار می کنیم که به تمام چیزهایی که از قبل از انها واهمه داشته است توجه و تغییر نظر دهد.

نکته-تبلیغ ها به چند دسته تقسیم می شوند: بازرگانی- سیاسی- مذهبی و اجتماعی

۶-محاکمه کننده: در این مستند اعمال ناشایست مانند جنگ ها، استفاده از انسان به عنوان برده ـ خرید و فروش اسلحه و مواد مخدر مورد دست مایه قرار می گیرد و در این نوع مستند سعی می شود آن را به چالش بکشد.    

۷ـ مستند علمی و واقع گرایی نوین: در این مستند مطالبی همچون فرسایش خاک، از بین رفتن قحطی و کمبود آب به عنوان سوژه قرار می گیرد.

۸ـ مستند شاعرانه: هر گونه بیان عاطفی از احداث و رخدادهای جامعه در قالب شعر و هنر را می توانیم در این مجموعه قرار دهیم.

۹ـ تاریخ نگار: اقوام ها، شهرها، نهضت ها و حکومت ها همگی تاریخی دارند که با مراجعه به آن تاریخ می توانیم رفتارها و سنت های هر کدام را تحلیل نماییم.

۱۰ـ قوم نگار: به جز فیلم، عکس، مجسمه و نقاشی، عوامل هنری دیگری در جای جای هر منطقه وجود دارد که می تواند به عنوان مستند ساخته شود. مانند رقص های محلی، مراسم عزاداری و مراسم عروسی.

۱۱ـ مستند حیثیت آور: تبلیغ غیر مستقیم شرکت ها می تواند در این دسته قرار گیرد. این نوع مستند برای اولین بار برای تبلیغ صنعت ریلی و صنعت هواپیمایی به کار گرفته شده است.

۱۲-مستند بی واسطه: در این مستند از هیچ  هنرمندی استفاده نمی کنیم و زندگی روزمره مردم را بدون واسطه  به تصویر می کشیم.

۱۳-مستند حقیقت جو: در این مستند واکنش بین شخصیت ها و سینماگران به تصویر کشیده می شود و هنرمندان با دوربین صحبت نمی کنند.

۱۴-معترض: انتقاد از اوضاع جامعه و به چالش کشاندن حکومت ها در این دسته از مستند ها جای دارند.

۱۵-مخفی: در این مستند به صورت پنهانی  و بدون نام و نشان و با وسایل ساده در تکاپوی یک سوژه حقیقت جویی می کنیم.

۱۶-ویدیویی: در این مستند که بعد از انقلاب بیشتر مورد توجه قرار گرفته است افراد آماتور سعی بر ان دارند که از مطالب و دست مایه هایی که در جلوی دوربین شان قرار می گیرند مستند سازی نمایند.

چند نکته در رابطه با مستند در ایران . سینمای مستند پیش از انقلاب ایران در سیطرۀ دو گفتمان بود. گفتمان وزارت فرهنگ و هنر و گفتمان تلویزیون ملی ایران در وزارت فرهنگ و هنر خسرو سینایی ، منوچهر طباب ، هژیر داریوش  و…. که اغلب تحصیل کرده نقاشی و معماری وسینما در فرنگ بودن پیش از آن که دغدغه چگونه گفتن را داشتند . یعنی دنبال تجربه اندوزی با فرم های بیانی هنر سینما را داشتند. در مقابل آنها گروه مستند ساز تلویزیون اغلب ضمینه فکری جامعه شناسانه یا مردم شناسانه داشتند و بیشتر چه گفتن را اصل می دانستند. اما روند شتاب زده تحولات در رادیو و تلویزیون هیچگاه اجازه بروز این طرز  فکر را نداد.

غلبه نگاه سیاسی در سینما مستند: با پیروزی انقلاب اسلامی معمولا دریچه دید افراد نسبت به هر موضوعی در قالب سیاست بود. بر همین اساس علی یعقوبی مستند مس فلز سیاسی را ساخت و کیومرث پوراحمد مستند خلیج فارس جغرافیای فقر و غنا را ساخت.

اما در فضای باز سیاسی سالهای نخست انقلاب سه اندیشه وجود داشت: ملی گرایی- مارکسیست-اسلام گرایی. که هر کدام در تلاش بودند سهمی را در مجموعه دستاورد های انقلاب به خود اختصاص دهند. ساخت فیلم هایی در رابطه با بحران های اجتماعی نظیرگران فروشی، اعتیاد و … دست مایه کار قرار می گرفت. اما با وجود جنگ این موضوعات قدقن شد. در این بین عزت الله حمید نژاد مستند زندگی در ارتفاعات را ساخت که در رابطه با سربازان ارتشی بود. در این راستا شهید آوینی با ساخت روایت فتح و محور قرار دادن بسیجیان و نیروهای داوطلب سعی بر آن نمود جنگ را در قالبی غیر از جنگ و گریز و کشتار به نمایش در آورد. اما مستندسازانی  همچون محمدرضا اصلانی به جای ساخت، رویکرد کتاب نویسی را در پیش گرفت.

اولین جشنواره مستند در ایران در جزیره کیش در دهه هشتاد پا به عرصه جشنواره های ایران گذاشت. در آن زمان کامران شیردل سرپرستی جشنواره را بر عهده داشت این باعث شد تا فیلم سازان جوان امید داشته باشند لااقل یک جا برای دیدن کارهایشان ایجاد شده است . البته در اواسط دهه هشتاد منوچهر مشیری به همراه چند تن از فیلم سازان اقدام به تشکیل کارگاه های آموزش مستندسازی نمود.

فیلم مستند رئیس جمهور میر قمبر ساخته محمد شیروانی، ارزان شدن مواد اولیه باعث شد که فیلم سازان از چتر حمایت دولتی خارج شدند و توانستند خود ایده های جدید را به کار گیرند. در این مدت فیلم رئیس جمهور میر قمبر که احوالات یک پیرمرد آذری زبان که خود را کاندید ریاست جمهوری کرده بود ساخته شده بود . امتداد این روند در سال ۱۳۹۰ به سمت موضوعات دیگری پرداخته شد مثل مستند پیر پسر توسط مهدی باقری که در رابطه با رفتار های پر تنش پسری با پدر خودش است می باشد.

این فیلم در هفتمین دوره سینما حقیقت با حذف صحنه های کیلیدی اجازه پخش گرفت. مستند سازان در سال های اخیر برخی از تابو ها را شکستند و توانستند برخی از گفته های ناگفتنی را بیان نمایند. به عنوان مثال محسن استاد علی در فیلم دم صبح توانست گفتمان جدیدی را از زبان یک جانباز بیان نماید. این فیلم هفت سال در وزارت ارشاد توقیف بود. سعید تارازی در مستند ایل راه توانست مشقت ها و ناراحتی های عشایر کوچ نشین را به تصویر بکشد، این بر خلاف فیلم رومانتیک گبه از محسن مخملباف بود. محمد علی  شعبانی در مستند انحصار ورثه توانست چهره دیگری از نگاه شهید مرتضی آوینی ترسیم نماید.

رشد کمی این سینما باعث شد مستند سازان تخصص خود را بیشتر نمایند. برای نمونه هادی آفریده در اغلب آثار خود تلاش کرد راوی خاطرات و حکایت های دور و نزدیک تهران قدیم باشد. حسن نقاش همین کار را در خصوص آداب و سنن زرتشتیان یزد انجام داد . فتح الله امیری و مهدی نور محمدی به مستند های حیات وحش ایران پرداختند که قبل از آنها کمتر به این موضوع توجه میشد.

معرفی ایران از قاب دوربین در دهه هشتاد:

در دهه هشتاد شهر تهران و اساسا زندگی شهری و مقوله شهروندی به دغدغه گروهی از مستند سازان بدل شد.

تا قبل از ان بنا به سنت روشن فکری چپ در ایران که شهر ها به عنوان عنصر شر و پایگاه طبقه بورژوازی  می دانست. شهر هیچ گاه مسئله و موضوع روشن فکران نبود و به همیمن روال مستند سازان نیز به شهر نگاهی به مصابه داشتن مشکلات خاص نگاه نمی کردند و همواره شهر های کوچک و روستا ها در قاب دوربین انها قرار می گرفت. اما در این دهه رویکرد تعقیر کرد و موجی از مستند سازان به شهر نگاهی عمیق انداختند که می توان آنها را به دو دسته تقسیم کرد: گروهی که نگاهی کالبدی  بیرونی به شهر دارند و گروهی که روابط شهروندان و خورده فرهنگ های شهری برایشان اهمیت دارد که سرآمد این گروه پیروز کلانتری است که همواره این نگاه را بر تهران داشته است.

بازخوانی تاریخ و مستند های آرشیوی: مستند چنارستان ساخته هادی آفریده تاریخ خیابان ولیعصر را بیان می کند. استفاده از مواد آرشیوی و به کار بردن آن در جریانات سینمای مستند در دو دهه اخیر باعث شده است بازخوانی مجددی از تاریخ و به چالش کشیدن برخی از مطالب را داشته باشد . در این راستا فرحناز شریفی با مستند ایران در اعلان توانست مقوله تبلیغات و اگهی را از زمان ناصر الدین شاه تا سال ۱۳۵۷ را بازخوانی کند. پس از ایشان محمد رضا فرزاد مستند گم و گور را در پیرامون واقعه ۱۷ شهریور ساخت که در بسیاری از فستیوال های جهانی جایزه نخست را کسب کرد. در سال ۱۳۹۶ احسان عمادی مستند رزم آرا را ساخت که به دکتر مصدق و نواب صفوی نگاهی متفاوت از کلیشه های موجود ملی گرا ها و اسلام گرایان داشت. نکته دیگر اینکه در مستدهای جدید ایرانی متسفانه به تاریخ و وقایع تاریخی بنا به ملاحضات شخصی کمتر توجه می کنند. عده ای از مستند سازان به تعصی از اندیشه های عالمان مطالعات فرهنگی ( مثل زندگینامه یک شهید یا روایت یک عملیات) روی آوردند و سعی داشتند با باز خوانی پدیده های به ظاهر کم اهمیت اثرگذاری آن را در یک روند تاریخی بیان کنند.

فیلم «این پیکان» بیان کننده سرگذشت اتوموبیل پیکان است که جایگاه این وسیله را در تکنولوژی ایران و زندگی اقشار طبقه متوسط بیان می کند.