سیستم تقسیم سنتی آب

پایگاه خبری نمانامه: دربیشترمناطق ایران ازجمله خراسان تقسیم عادلانه آب درمیان کشاورزان اهمیت فراوانی دارد.از این رو برای اینکه بتوانند سهم آب هرکشاورز را به دقت تعیین کنندازواحد زمانی به نام «فنجان»استفاده می‏کنند.این واحد را با ابزاری به همین نام می‏سنجند که در هرمکان شکلی و نامی دارد.در این مقاله سعی شده است نشان داده شود که چطوردربعضی مناطق از اهمیت ساعت آفتابی کاسته شده و بیشتر از ساعت آبی(فنجان)استفاده می‏شود.همچنین درباره محاسبات مربوط به فنجان، ارتباط آن با تغییر طول شب و روز، سهم‏بری هم‏زمان از چند قنات، فرد تقسیم کننده آب و واحدهای زمانی بزرگتر و کوچکتر تحقیقاتی انجام شده که درادامه خواهند آمد.

نام پنگان در علوم دوره اسلامی ، گاهی به طور عام به همه انواع ساعتهای آبی اطلاق می شده است . در طبقه بندی علوم اسلامی ، ساخت و کاربرد پنگان و دیگر انواع ساعتهای آبی جزو علم ” البنکامات ” که از فروع علم هندسه به شمار می آمده بوده است . علم البنکامات را چنین تعریف کرده اند: علمی که با شناختن و به کار بردن ابزار آن ، زمان اندازه گیری می شود و هدف ازآن آگاهی ازاوقات نمازونیایشهای شبانه و نظروتأمل در امور مملکت و رعیت که با وقت و زمان ارتباط پیدا می کرده بوده است .کسانی که به پنگان و علم البنکامات می پرداخته اند، “فنجامییّن” لقب داشته اند .

ساعت آبی ایرانی از نگاه مورخان:

کالیستنس مورخ یونانی که در لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران همراه او بود و رویدادهای روز و مشاهداتش را به طور منظم یادداشت می‌کرد دریادداشتی که بعداً با محاسبات تقویمی معلوم شده که متعلق به سپتامبر ۳۲۸ پیش از میلاد است نوشته است: در اینجا (ایران)، در دهکده‌ها که آب را بر حسب نوبت به کشاورزان برای زراعت می‌دهند، یک فرد از میان آنان (کشاورزان) انتخاب می‌شود تا بر زمان نوبت (تقسیم زمانی سهم) نظارت داشته باشد. این فرد در کنار مجرای اصلی آب و محل انشعاب آن میان کشاورزان، بر سکویی می‌نشیند و ظرفی فلزی را که سوراخ بسیار ریزی در آن تعبیه شده است در ظرفی بزرگ‌تر و پر از آب قرار می‌دهد که پس از پر شدن ظرف کوچک (یک بار و یا چند بار) که به آهستگی و طبق محاسبه قبلی ابعاد سوراخ آن صورت می‌گیرد، آب را قطع و آن را به جوی کشاورز دیگر باز می‌کند و این کار دائمی است و این وسیله (ساعت آبی) عدالت را برقرار کرده و از نزاع کشاورزان بر سر آب جلوگیری می‌شود و…. با توجه به این گزارش کالیستنس، می توان گفت که ساعت آبی قبل از دوره اسکندر مقدونی درایران گسترده بوده و اختراع آن باید سده های قبل درایران روی داده باشد. ساعت آبی انواع مختلفی داشته اما ساده ترین و دقیق ترین آن ساعت آبی ایرانی ،پنگان یا فنجان بوده است که بر اساس دو ظرف و دستکم یک محاسبه گر انسانی قرار داشته است.

شاردن ، سیاح معروف فرانسوی نیز در رابطه با پنگان می نویسد:”اما توزیع آب انهارو چشمه ها بر حسب احتیاج هفتگی یا ماهیانه است و بدین طریق می باشد:یک فنجان گرد مسین بسیار نازکی که در مرکز قاعده آن سوراخی احداث شده و از آنجا به تدریج آب داخل می شود ،بر روی چشمه آبی که به مزرعه هدایت می شود قرار می دهند و هنگامیکه فنجان فرو می رود پیمانه پر شده یعنی به میزان لازم رسیده است و از نو همین حرکت را تجدید می کنند تا آب مقر به مزرعه رود.از این اختراع برای سنجیدن زمان نیز در مشرق زمین استفاده می کنند.چنانکه در اکثر نواحی هندوستان بویژه در قلعه ها و در منازل بزرگان که مستحفظین در آن کشیک می دهند ، این یگانه ساعت دیواری موجود در دست مردم است.

مزیت ها و کاربردهای ساعت آبی :

مزیت ساعت آبی بر ساعتهای آفتابی و شنی این بوده است که خطای محاسباتی نداشته و دقیق بوده است و در طول شب و روز مورد استفاده بوده است. مثلامیرآب دقیقا می دانسته است که از زمان غروب تا زمان طلوع خورشید چند فنجان بوده است و بر اساس محاسبات فنجان، دقیقا روزی را که تعداد فنجانها با تعداد فنجانهای شب برابری می کرد(۹۶ فنجان) را روز اول سال نو (نوروز ) می نامیدند. طولانی ترین روز چله تابستان(اول تیرماه ) و طولانی ترین شب چله زمستان یلدا(حدود ۱۱۵ فنجان) را تعیین می کرده اند.محمد میرآب که حدود ۶۰ سال فنجان دار قنات زیبد گناباد بوده است تمام این محاسبات را بطور دقیق انجام می داده است.

اجزاء تشکیل دهنده ساعت آبی:

۱-کاسه یا فنجان(دقیقه شمار)

۲- دیگ پر از آب

۳- سنگ های کوچک یا تشله

۴- محاسبه گر انسانی یا میرآب که می تواند ۱ نفر یا ۲ نفر برای روز و یا شب باشد.

۵- محل استقرار که به آن فنجان خانه یا پنگ خانه می گفتند و میراب به طور دائمی در آن استقرار داشت.

روش کار ساعت آبی:

فنجان ، پنگان یا تاس ساعت ظرفی است به شکل نیم کره (پیاله) و معمولا ازجنس مس ،برنز یا برنج که در کف آن سوراخ کوچکی به قطر ۲ میلیمتر تعبیه شده و دارای درجه هایی در بدنه داخلی از ته به بالا بوده است.این پیمانه تقریبا ۵/۱۸ سانتیمتر قطر و ۵/۸ سانتیمتر ارتفاع دارد .

برای سنجش زمان با فنجان ، تشتی را که معمولا ۱۰ تا ۲۰ لیتر گنجایش دارد، از آب پر کرده و فنجان را روی سطح آب می‏گذارند.آب از سوراخ فنجان بالا آمده و اندک اندک آن را پر کرده و سرانجام غرق می‏شود.مدتی که صرف پر شدن فنجان می‏شود واحد زمانی تقسیم آب می‏باشد که بسته به قطر سوراخ، اندازه و جنس فنجان متفاوت است.طریقه کار فنجان یا ساعت بدین گونه بوده که میرآب با چشم دوختن به فنجان با هر بار پر‌شدن و خوردن کاسه به کف دیگ، یک فنجان یا هفت دنگ و نیم یا (۷ دقیقه و نیم امروزی) محاسبه نموده و یک سنگ کوچک برای هر بار غرق‌شدن کاسه در یک کیسه یا یک ظرف سفالی می‌گذاشته است تا تعداد فنجان‌ها و زمانی که سهامدار قنات آب برباغ خود یا زمین می‌برده را دقیقاً حساب کند مثلاً اگر ۱۰ سنگ درون کیسه باشد یعنی ۱۰ فنجان یا معادل امروزی ۷۵ دقیقه آب قنات را فرد استفاده کرده‌است.

فنجان یا تشت را به گونه ای می ساخته اند که یک شبانه روز حتما بر زمان مربوط به آن قابل تقسیم باشد. در روستای سویز سبزوار (خراسان رضوی) یک فنجان آب برابر با ۱۸ دقیقه است، در نتیجه یک شبانه روزکه دارای ۲۴ ساعت می باشد شامل ۸۰ فنجان آب است.

(۲۴ساعت )* (۶۰ دقیقه) / ۱۸ (یک فنجان آب) = 80

در شهر طبس هر ۱۵ فنجان در حدود یک ساعت تخمین زده می شود در نتیجه یک شبانه روز که ۲۴ ساعت می باشد شامل ۳۶۰ = 24*۱۵ فنجان می باشد.

از آنجایی که واحد فنجان بسیار کوچک است واحد سهم رایج شد. به هر ۴۰ فنجان یک سهم گفته می شود (۱۲ ساعت) در نتیجه هر شبانه روز شامل دو سهم آب می شود. البته واحد هایی مانند چارک (معادل ۱۰ فنجان یا ۳ ساعت) و نیم سهم (معادل ۲۰ فنجان یا ۶ ساعت) و سه چارک (معادل ۳۰ فنجان یا ۹ ساعت) نیز رایج است.

معمولاً محل استقرار دایمی فنجان و مدیر آن (میرآب) خانه فنجان (پنگان خانه) بوده است اما در فصل تابستان گاهی ممکن است فنجان (پنگ) را به محل اصلی تقسیم آب ببرند.

زمان گذاری فنجان :

همانطور که گفته شد زمان پرشدن فنجان در مناطق مختلف، متفاوت است.این پراکندگی از مدل اقلیمی یا جغرافیای خاصی پیروی نمی‏کند.یعنی نمی‏توان به این نتیجه رسید که هر چه اقلیم خشکتر باشد زمان فنجان کمتر شده و آب دقیقتر تقسیم می‏شود و یا برعکس.

این ناهماهنگی به علت تأثیر عوامل گوناگون در تعیین زمان فنجان است.یکی از این عوامل می‏تواند تعداد سهامداران باشد که با مدت زمان فنجان رابطه معکوس دارد.عامل دیگر بافت خاک زراعی منطقه است که ملاحظه سبکی یا سنگینی آن در تعیین مدت زمان فنجان دخیل است.عامل دیگر میزان آبدهی قنات منطقه است.هر چه آبدهی قنات بیشتر باشد مدت زمان فنجان کمتر می‏شود زیرا چنین قناتی در یک واحد کوچک زمانی هم می‏تواند آب مورد نیاز کشاورز را تأمین کند.

البته باید توجه داشت که زمان فنجان درشهرهای مختلف مانند طبس از گذشته‏های دور و توسط نسلهای پیشین تعیین شده، لذا در عرف و سنّت کشاورزان نقش ثابتی دارد.بنابراین واحد فنجان معیاری قابل اعتماد برای تعیین سهام آب کشاورزان می‏باشد.

تقسیم بندی های پنگان در مناطق مختلف:

در نائین ، هر چهار فنجان ، واحد بزرگتری به نام «قُله » تشکیل می داده و شبانه روز به ۲۴۰ فنجان تقسیم می شده است در جنوب خراسان ، هر شش فنجان واحد بزرگتری به نام «گَرده » تشکیل می داده و هر شبانه روز ۳۲۴ فنجان بوده است .این مقدار در فردوس ۴۵۰ فنجان و در گناباد ۱۷۱ فنجان بوده است . اما مهمترین واحد بزرگتر از فنجان ، «طاق » نام داشته و تعداد طاقها درنواحی مختلف ایران ، بسته به زمان پر شدن پنگان ، متفاوت بوده است . برای نمونه دراردستان و نیریز هر ۷۲ پنگان یک طاق و در قم هر ۱۳۵ فنجان یک طاق را تشکیل می داده است .

ساعت مکانیکی یا ساعت آبی؟

استفاده ازساعت مکانیکی شغل میراب هارا در بسیاری از روستاها منسوخ کرده است.با استفاده از ساعت ،کشاورز از فنجان و تاس بی‏نیاز شده و خود می‏تواند حساب زمان را نگهدارد.البته این جایگزینی به آسانی صورت نگرفت و کشمکشهای زیادی در پی داشت.گروهی از کشاورزان به پیروی از سنّت، فنجان را بیشتر می‏پسندیدند. ولی مخالفین سر سخت ساعت، میرابها(کیالها) بودند که دردفاع از پیشه خود از هیچ تلاشی فروگذار نکردند.با توجه به اینکه تقسیم و توزیع عادلانه آب در مناطق خشک اهمیت زیادی دارد، پیشه مؤلفی و کیّالی هم بسیار مهم و ارجمند است.کشاورزان مؤلفها و کیّالها را امین و درستکار می‏دانند و برای آنها منزلت اجتماعی بالایی قایلند.

در سالهای اخیر این تقسیم بندی توسط ساعت انجام میگیرد ولی هنوز هم واحد شمارش در سهم قنات ،فنجان است.مثلا می گویند فلانی ۱۰ فنجان از آب قنات سهم دارد.