انواع سازدهنی؛ ترمولو، دیاتونیک و کروماتیک

پایگاه خبری نمانامه: سه نوع اصلی سازدهنی عبارتند از : ترمولو (Tremolo) ، دیاتونیک (Diatonic) و کروماتیک (Chromatic) . در بازار ایران هم همین سه نوع اصلی وجود دارند که برای آشنایی بیشتر با آنها در مورد هر کدام قدری توضیح می دهیم :

۱- سازدهنی ترمولو (Tremolo Harmonica) را اکثرا در اسباب بازی فروشی ها دیده اید و احتمالا یکی دوبار هم در زمان کودکی آن را به عنوان هدیه از طرف اعضای خانواده یا دوست و آشنا دریافت کرده اید ! بارز ترین ویژگی ظاهری این نوع سازدهنی سوراخ های دو ردیفه آن است . این نوع سازدهنی بر اساس گام دیاتونیک (Diatonic Scale) کوک می شود و فقط نت های گام دیاتونیک در آن وجود دارد (به همین خاطر برخی افراد کم اطلاع ، این نوع سازدهنی را سازدهنی دیاتونیک می نامند ! ) . مثلا اگر گام یک سازدهنی گام دو ماژور (C Major) باشد ، با آن سازدهنی فقط می توانید نت های همین گام (یا گام لا مینور (A Minor) که مینور نسبی این گام ماژور محسوب می شود) را بنوازید .

در سازدهنی ترمولو هر سوراخ سازدهنی تنها با عمل دمیدن هوا (Blow) یا مکش هوا (Draw) صدا تولید می کند و اگر نوازنده هر جفت سوراخی را که بر روی هم قرار دارند (یک سوراخ از ردیف بالا و یک سوراخ از ردیف پایین) به صورت همزمان بنوازد (که معمولا به همین شیوه نواخته می شود) ، ارتعاش همزمان زبانه ها (Reeds) یا تیغه های فلزی این دو سوراخ (که با اختلاف اندکی نسبت به یکدیگر کوک شده اند) صدای دوگانه و لرزانی تولید می کند که با عنوان Tremolo Effect از آن یاد می شود . در واقع به همین خاطر است که این نوع سازدهنی را سازدهنی ترمولو می نامند !

تقریبا تمام سازدهنی های ترمولویی که در بازار ایران به فروش می رسند در گام دو ماژور (C Major) هستند . بنابراین در نظر داشته باشید که اگر این نوع سازدهنی را بخرید تنها می توانید نت های متعلق به گام دو ماژور (یا گام مینور نسبی آن : گام لا مینور) را با آن اجرا نمایید و اگر بخواهید آهنگی را در گام دیگری (مثلا گام می ماژور) با آن بنوازید لازم است که گام آن را به گام دو ماژور تغییر دهید و اصطلاحا آن را به گام دو ماژور “انتقال” (Transposition) دهید . از این نوع سازدهنی بیشتر در مناطق شرق آسیا (کشورهایی مانند چین ، کره ، ژاپن ، …) و برخی کشورهای اروپایی نظیر ایرلند و اسکاتلند استفاده می شود . جالب است بدانید که نوازندگان حرفه ای سازدهنی ترمولو به خاطر محدودیت این نوع سازدهنی در نواختن نت های مختلف ، برخی اوقات در حین اجرای یک آهنگ از دو یا سه سازدهنی ترمولو در گام های مختلف استفاده می کنند .

۲- سازدهنی دیاتونیک (Diatonic Harmonica) قدیمی ترین نوع سازدهنی و در حقیقت اولین نوعی از سازدهنی بود که ساخته شد (سازدهنی های کروماتیک ، ترمولو و سایر انواع سازدهنی چندین دهه بعد ساخته شدند) . سازدهنی دیاتونیک هم مثل سازدهنی ترمولو بر پایه گام دیاتونیک کوک می شود ولی بر خلاف سازدهنی ترمولو ، سوراخ هایش حالت دو ردیفه ندارد و هر سوراخ سازدهنی هم با عمل دمش (Blow) و هم با مکش (Draw) به صدا در می آید .

رایج ترین نوع این سازدهنی در حال حاضر مدل ده سوراخه ای است که بر اساس الگوی ریشتر (Richter) و با استفاده از نت های گام دیاتونیک ماژور کوک می شود . به این نوع سازدهنی ، سازدهنی دیاتونیک “استاندارد” (Standard Diatonic Harmonica) نیز گفته می شود یعنی سازدهنی دیاتونیک ۱۰ سوراخه با کوک ریشتر (Richter Tuning) و با گام ماژور . هرچند امروزه شرکت هایی مانند Hohner و Lee Oskar مدل های دیگری از سازدهنی دیاتونیک را نیز با کوک های مختلف عرضه می نمایند – مانند کوک کانتری (Country Tuning) و انواع مختلف کوک های مینور (Minor Tunings) – اما کوک ریشتر کماکان رایج ترین کوک سازدهنی دیاتونیک محسوب می شود .

در یک سازدهنی دیاتونیک استاندارد هم مانند سازدهنی ترمولو فقط نت های گام دیاتونیک وجود دارد و در ضمن نت های این گام فقط در اکتاو میانی سازدهنی به شکل کامل وجود دارند . در حقیقت در این نوع سازدهنی درجات چهارم و ششم از اکتاو پایینی و درجه هفتم از اکتاو بالایی سازدهنی حذف شده اند که به این نت ها اصطلاحا “نت های جا افتاده” (Missing Notes) گفته می شود . این در حالی است که در یک سازدهنی ترمولوی ۲۴ سوراخه نت های گام دیاتونیک در هر سه اکتاو سازدهنی به شکل کامل وجود دارند .

اما به لطف وجود تکنیک بندینگ (Bending) ، نوازنده می تواند برخی از فواصل نیم پرده را نیز که در حالت عادی جزو نت های سازدهنی دیاتونیک نیستند اجرا نماید و در واقع استفاده از این تکنیک برای نواختن سازدهنی دیاتونیک امری بسیار متداول می باشد . همچنین اگر نوازنده ای بر تکنیک Overbending هم تسلط پیدا کند ، می تواند سایر فواصل کروماتیک را با این نوع سازدهنی اجرا نماید و در واقع نت های گام کروماتیک (Chromatic Scale) را بر روی سازدهنی دیاتونیک بنوازد . البته این تکنیک از تکنیک های پیشرفته نوازندگی محسوب می شود که تسلط یافتن بر آن قدری دشوار است .

به شکل ساده تر و خودمانی تر بگوییم : با کمک گرفتن از دو تکنیک فوق ، نوازنده می تواند فواصل نیم پرده ای را هم با سازدهنی دیاتونیک اجرا نماید . از این جهت سازدهنی دیاتونیک بر سازدهنی ترمولو برتری دارد چرا که در سازدهنی ترمولو از تکنیک Bending به شکلی بسیار محدودتر و کم اثر تر استفاده می شود و از تکنیک Overbending هم تا جایی که نگارنده این مطلب اطلاع دارد استفاده نمی شود .

اغلب سازدهنی های دیاتونیکی که در بازار ایران به فروش می رسند از نوع استاندارد و در گام دو ماژور (C Major) هستند . سازدهنی دیاتونیک بیشتر در سبک های بلوز (Blues) ، راک (Rock) و کانتری (Country) استفاده می شود . به خاطر استفاده گسترده از این نوع سازدهنی در موسیقی بلوز ، به آن سازدهنی بلوز (Blues Harp) نیز گفته می شود .

۳- سازدهنی کروماتیک (Chromatic Harmonica) که نخستین بار در سال ۱۹۱۸ به تولید رسید گران ترین و کامل ترین نوع سازدهنی است . منظور از “کامل ترین” که می گوییم ، کامل تر بودن از نظر تعداد نت هایش است و لزوما به معنی گسترده تر بودن قابلیت های اجرایی آن در مقایسه با سایر انواع سازدهنی نیست (اصولا در هر نوع سازدهنی قابلیت های اجرایی خاصی وجود دارد که ممکن است در انواع دیگر سازدهنی وجود نداشته باشد) .

در این نوع سازدهنی هم مانند سازدهنی دیاتونیک یک ردیف سوراخ وجود دارد و هر سوراخ سازدهنی هم با دمش (Blow) و هم با مکش (Draw) به صدا در می آید . اما مهمترین ویژگی سازدهنی کروماتیک وجود اسلاید (Slide) است : تیغه ای فلزی و دراز (تقریبا برابر با طول بدنه سازدهنی) که در پشت قطعه دهنی (Mouthpiece) سازدهنی قرار می گیرد . یک انتهای این تیغه فلزی که حالت گرد و برجسته دارد شستی (Button) نامیده می شود که معمولا در سمت راست سازدهنی (سمت نزدیک به اکتاو بالاتر) قرار دارد. وقتی نوازنده انگشتش را بر روی این شستی قرار دهد و آن را به سمت مخالف فشار دهد ، نت حاصل از تمام سوراخ های سازدهنی نیم پرده بالا تر می روند (مثلا نت C به نت #C و نت D به نت #D تبدیل می شود) . به این ترتیب نوازنده قادر است تمامی فواصل نیم پرده ای مورد نظرش را بدون نیاز به دانستن تکنیک خاصی مانند بندینگ (Bending) و صرفا با فشار دادن شستی سازدهنی به طرف داخل اجرا نماید .

تقریبا تمام سازدهنی های کروماتیکی که در داخل ایران به فروش می رسند در گام دو ماژور (C Major) هستند اما همان طور که گفتیم به خاطر داشتن اسلاید (Slide) با این نوع سازدهنی می توان تمامی فواصل نیم پرده ای را به راحتی اجرا نمود . از سازدهنی کروماتیک بیشتر در سبک های پاپ ، کلاسیک و جز (Jazz) استفاده می شود .

چه نوع سازدهنی مناسب است ؟

همان طور که گفته شد ، اولین مرحله در انتخاب و خرید یک سازدهنی مناسب تعیین “نوع” آن است . مهمترین عامل تعیین کننده در این مرحله ، در نظر داشتن سبکی از موسیقی است که قصد دارید با سازدهنی به اجرای آهنگ های آن بپردازید چون هر یک از انواع سازدهنی با توجه به قابلیت ها و امکانات اجرایی خاصی که در اختیار نوازنده قرار می دهد ، در سبک های خاصی از موسیقی کاربرد بیشتری یافته است .

به عنوان مثال اغلب آهنگ های سبک بلوز (Blues) با سازدهنی دیاتونیک اجرا می شوند و گاهی هم ازسازدهنی کروماتیک در این سبک استفاده می شود (که تقریبا منحصر به آهنگ های اجرا شده در پوزیشن سوم می باشد) ولی سازدهنی ترمولو در این سبک هیچ کاربردی ندارد . یا مثلا در موسیقی کلاسیک (Classical Music) منحصرا از سازدهنی کروماتیک استفاده می شود و فقط گاهی نوازنده ای مانند Howard Levy که تسلط کاملی بر تکنیک پیشرفته Overbending دارد ، سازدهنی دیاتونیک را هم برای اجرای این نوع موسیقی به کار می گیرد .

اما این گونه موارد استثنا را که کنار بگذاریم ، می توانیم انواع خاصی از سازدهنی را به عنوان “انتخاب اول” برای شروع نوازندگی در هر سبک پیشنهاد دهیم :

– سبک های بلوز ، کانتری و راک : سازدهنی دیاتونیک استاندارد . با این توضیح که برای سبک کانتری بهتر است استفاده از سازدهنی دیاتونیک در کوک کانتری را هم مد نظرتان داشته باشید .

– سبک های جز (Jazz) و کلاسیک : سازدهنی کروماتیک .

– سبک های Irish و Scottish : سازدهنی ترمولو . البته از سازدهنی های دیاتونیک و کروماتیک هم در این سبک استفاده می شود .

– سبک پاپ : سازدهنی کروماتیک . البته در این سبک می توانید از هر سه نوع سازدهنی استفاده نمایید اما سازدهنی کروماتیک انتخاب مناسب تری است چون قابلیت اجرای آسان تمام فواصل نیم پرده ای را به نوازنده سازدهنی می دهد .

اگر به سبک خاصی علاقه نداشتم چطور ؟!

برخی از افرادی که به نواختن سازدهنی روی می آورند ، به سبک خاصی از موسیقی علاقه مند نیستند یا با نحوه کاربرد سازدهنی در سبک های مختلف موسیقی چندان آشنا نیستند و صرفا پس از شنیدن صدای سازدهنی در یک آهنگ خاص یا دیدن آن در دستان یکی از دوستانشان به این ساز کوچک علاقه مند می شوند .

پیشنهاد ما به این دسته از علاقه مندان سازدهنی این است که ابتدا با گوش دادن به آهنگ هایی در ژانر های گوناگون ، سعی کنند میزان شناخت خود را از سازدهنی و چگونگی کاربرد و صدادهی آن در سبک های مختلف بالا ببرند تا بتوانند در این مورد تصمیم بهتری بگیرند . همچنین در صورتی که می خواهید نواختن سازدهنی را به کمک یک مدرس موسیقی یاد بگیرید ، می توانید از توصیه ها و راهنمایی های وی نیز در این زمینه بهره بگیرید .

اگر در نهایت نتوانستید به جمع بندی خاصی برسید ، پیشنهاد ما این است که سازدهنی کروماتیک را برای شروع انتخاب کنید و به سراغ آهنگ های سبک پاپ بروید چون بیشتر نوازندگان مبتدی سازدهنی در ایران دوست دارند از سازدهنی برای نواختن آهنگ هایی در سبک پاپ یا کلاسیک استفاده نمایند . البته مدل های خوب سازدهنی کروماتیک قیمت های نسبتا بالایی دارند اما با هزینه کمتر (در حدود بیست تا پنجاه هزار تومان) نیز می توانید یک مدل کروماتیک مناسب انتخاب نمایید . اگر می خواهید کمتر از این هزینه نمایید یا اصولا در فراگیری نواختن این ساز جدیت چندانی ندارید ، می توانید به سراغ سازدهنی ترمولو بروید ؛ هر چند مدل های ترمولوی ارزان قیمت صدایشان زیاد دلنشین نیست و ممکن است پس از مدتی دلتان را بزند ! قیمت یک سازدهنی ترمولوی خوب در حال حاضر در حدود ۲۰-۱۵ هزار تومان است ولی در عوض کیفیت ساز و جنس صدای آن به مراتب بهتر و دلنشین تر از مدل های ارزان قیمت چینی است .

گروه دیگری از هنرجویان سازدهنی هستند که علاقه ویژه ای به جنس صدای سازدهنی ندارند و صرفا قصد دارند برای آشنایی بیشتر با مبانی نظری موسیقی از یک ساز کوچک و ارزان قیمت مانند سازدهنی استفاده نمایند . پیشنهاد ما به این گروه از افراد این است که یک سازدهنی کروماتیک تهیه نمایند چون تمام فواصل نیم پرده ای را می توانند با آن اجرا نمایند و در ضمن نحوه چیدمان نت ها (Note Layout) در این نوع سازدهنی از نظم و قاعده بیشتری نسبت به دیگر انواع سازدهنی برخوردار است که به خاطر سپردن آنها را راحت تر می سازد .

در نهایت گروه دیگری هم هستند که می خواهند از سازدهنی تنها برای پر کردن اوقات فراغتشان و این که “بالاخره یک سازی هم بلد باشند بزنند!” استفاده نمایند . با توجه به این که نواختن سازدهنی نسبت به سازهای دیگر در مراحل اولیه آسان تر است و به قول معروف “زودتر جواب میدهد” و همچنین ساز کوچک و ارزان و قابل حملی است که نیاز به کوک کردن هم ندارد ، سازدهنی انتخاب مناسبی برای این گروه از افراد است . پیشنهاد ما به این گروه از دوستان و همچنین سایر افرادی که به هر دلیلی در نواختن سازدهنی جدی نیستند این است که به دنبال مدل هایی با قیمت مناسب از نوع کروماتیک یا ترمولو باشند . در ادامه همین مطلب به این مدل ها اشاره خواهیم کرد .

نکته پایانی که دانستن آن برای نوازندگان تازه کار حائز اهمیت می باشد این است که لازم نیست برای شروع آموزش به سراغ یک سازدهنی گران قیمت با کیفیت ممتاز بروند بلکه بهتر است با یک سازدهنی “معمولی” شروع کنند . ممکن است بپرسید چرا ؟! در جواب می توان به این نکته اشاره کرد که سازدهنی اصولا ساز بسیار ظریفی است و نواختن آن به شیوه صحیح و اصولی علاوه بر مهارت نیاز به یک سری ظرافت های اجرایی دارد که تنها در گذر زمان و با کسب تجربه به دست می آید . برخی از نویسندگان خوش ذوق از این ساز با عنوان “بانو سازدهنی” (Lady Harmonica) یاد کرده اند ؛ تشبیه طنز آمیز و جالبی که نشان می دهد در برخورد با این ساز – همانند برخورد با جنس لطیف – تا چه اندازه لازم است با ظرافت و مهربانی رفتار کرد . هرچه با این ساز مهربانانه تر برخورد کنید بیشتر به شما روی خوش نشان می دهد و بر عکس ، اگر از در خشونت و زمختی وارد شوید کمتر با شما کنار می آید !

اغلب نوازندگان تازه کار رفتار قهرآمیزی با سازشان در پیش می گیرند چرا که از نحوه رویارویی با این ساز ظریف اطلاع ندارند و هنوز به شیوه صحیح نواختن آن عادت نکرده اند . این دسته از نوازندگان معمولا سازدهنی را با شدتی بیشتر از حد لزوم می نوازند و فشار نامتناسبی به آن وارد می کنند که می تواند خیلی زود سازشان را خراب کرده و از کوک خارج نماید . مشکل دیگری که این نوازنده ها دارند این است که معمولا در حین نواختن سازدهنی کنترل دقیقی بر میزان ترشح بزاق دهانشان ندارند و این مساله می تواند منجر به تجمع بیش از حد رطوبت در داخل سازدهنی و ایجاد مشکلات مختلف – به ویژه در سازدهنی های کروماتیک – گردد . همچنین گذراندن مراحل یادگیری برخی تکنیک ها مانند تکنیک بندینگ (Bending) معمولا موجب خراب شدن سازدهنی می شود و بیشتر نوازنده ها باید حداقل یک یا دو عدد سازدهنی را در این مسیر فدا کنند تا بتوانند بر این تکنیک مهم نوازندگی سازدهنی تسلط پیدا کنند .

بنا بر مجموعه دلایلی که در اینجا عنوان شد ، به نظر می رسد روش معقول و منطقی برای نوازندگان تازه کار آن باشد که آموزش سازدهنی را با یک ساز “معمولی” شروع کنند و هر وقت به یک پیشرفت نسبی در تکنیک نوازندگی سازدهنی رسیدند ، به سراغ سازهایی با کیفیت بالاتر بروند . و البته بدیهی است که انتخاب سازدهنی هایی با کیفیت پایین هم به هیچ عنوان توصیه نمی شود چرا که با این نوع سازدهنی ها نمی توان به پیشرفت تکنیکی محسوسی در هنر نوازندگی دست یافت !

منابع آموزشی چه ارتباطی با انتخاب نوع سازدهنی دارد؟

بعد از توجه به سبک موسیقی که می خواهید در آن فعالیت داشته باشید ، شاید مهمترین عامل در انتخاب “نوع” سازدهنی در نظر گرفتن شیوه فراگیری سازدهنی و منابع آموزشی موجود باشد : این که می خواهید نواختن سازدهنی را به صورت خودآموز شروع کنید یا نزد یک مدرس موسیقی بروید ؟ و دیگر این که قصد دارید از چه منابع آموزشی (مانند کتاب ، سی دی ، فیلم های آموزشی ، شبکه اینترنت ، . . . ) استفاده نمایید ؟

با این که بسیاری از نوازندگان بزرگ نواختن سازدهنی را به شکل خودآموز “شروع” کرده اند (و البته در ادامه مسیر نوازندگیشان از سایر نوازندگان سازدهنی مطالب جدیدی آموخته اند) ، لزومی ندارد که حتما شما هم به صورت خودآموز شروع نمایید ! در واقع شیوه مناسب تر برای نوازندگان تازه کار این است که به یک مدرس موسیقی باتجربه مراجعه نمایند ؛ به خصوص اگر با مبانی اولیه موسیقی نظیر نت خوانی ، انواع گام ها و مقوله ریتم در موسیقی آشنایی نداشته باشید .

طبعا زمانی که به یک مدرس موسیقی مراجعه می نمایید ، نظر وی هم در مورد انتخاب نوع سازدهنی اهمیت پیدا می کند . مثلا ممکن است توصیه وی این باشد که با سازدهنی ترمولو شروع نمایید و بعد با سازدهنی کروماتیک ادامه دهید . یا ممکن است پیشنهاد وی این باشد که از همان ابتدا با سازدهنی کروماتیک شروع کنید و با همان هم ادامه دهید . این که توصیه یا پیشنهاد یک مدرس موسیقی چه باشد ، بستگی به میزان شناخت خود وی از سازدهنی و روش تدریس او دارد و در عین حال شایسته است که با توجه به میزان علاقه مندی هنرجو به یک یا چند سبک خاص از موسیقی عنوان شود .

مساله دیگر در انتخاب نوع سازدهنی که بهتر است در نظر داشت ، در دسترس بودن منابع آموزشی قابل استفاده برای فراگیری بهتر این ساز است . منابع آموزشی مختلفی برای هر سه نوع سازدهنی وجود دارد (اعم از کتاب ، سی دی و فیلم آموزشی) و در سال های اخیر هم خوشبختانه وب سایت های بسیار خوبی به جمع این منابع آموزشی اضافه شده است . اما نکته قابل توجه این است که منابع مختص سازدهنی ترمولو بسیار محدود تر از انواع دیاتونیک و کروماتیک است یعنی هم تعداد و تنوع کمتری دارد و هم این که منحصر به آموزش های مقدماتی (یا سطح متوسطه) می شود و حداقل تا کنون منبعی که حاوی آموزش های سطح پیشرفته در مورد سازدهنی ترمولو باشد به انتشار نرسیده است . به همین خاطر اگر قصد دارید آموزش سازدهنی را به شکل خودآموز و با تکیه بر منابع آموزشی منتشر شده آغاز نمایید ، سازدهنی ترمولو انتخاب مناسبی به نظر نمی رسد .

با توجه به این که کشور ایالات متحده آمریکا بزرگ ترین بازار مصرف سازدهنی را در طی سالیان متمادی به خود اختصاص داده است و اکثر نوازندگان برجسته و صاحب سبک سازدهنی از این کشور بوده اند ، عجیب نیست که اغلب منابع آموزشی مرتبط با سازدهنی به زبان انگلیسی منتشر شده اند ! به همین خاطر اگر تا حدی بر زبان انگلیسی تسلط داشته باشید ، می توانید به خوبی از منابع مختلفی که در این زمینه وجود دارد استفاده نمایید . پیشنهاد ما هم این است که سعی کنید از این گونه منابع (بویژه سایت های اینترنتی معتبر و خوبی که به موضوع سازدهنی می پردازند) برای افزایش شناخت خود از سازدهنی و افزایش توانایی های نوازندگیتان بهره بگیرید . برخی از این منابع آموزشی آنلاین را قبلا در قالب دو مقاله به خوانندگان وب