سبک نگارشی جلال آل‌احمد!

به قلم: متین کاخ‌ساز

آن‌چه به عنوان سبک نگارشی شخصی جلال آل‌احمد در نثر به‌شمار می‌رود، بیش‌تر در نگارش سفرنامه‌های وی نمود یافته است. ساختار جمله، ایجاز و خلاصه‌گویی، شیوه‌ی محاوره‌یی و بسیار نکات دیگر، که با اندکی تأمّل ریشه‌های آن را می‌توان در متون کلاسیک زبان فارسی به ویژه تاریخ بیهقی و سفرنامه‌ی ناصر خسرو ـ که البّته در مورد اخیر هنوز انتساب سفرنامه به ناصرخسرو محققّ نشده است‌ ـ و حتّا در کشف‌المحجوب هجویری پیدا کنیم. این مقاله ره‌یافتی تواند بود بر آن مقال.

ـ حذف فعل معین از آخر (فعل اصلی): «و این دهاتی‌ِ پوستین به کول ما هم‌چنان نیمه پوستین‌اش را به تن دارد، حتماً لای آسترش پول قایم کرده»^۱ که «کرده» به‌جای «کرده است» آورده شده است؛ یا «… و گاه‌گداری خری یا اسبی یا گاوی در مزرعه‌یی بسته»^۲ «بسته» به‌جای «بسته شده است»؛ یا «وسواس ایشان انگار مرا هم گرفته»^۳ «گرفته» به‌جای «گرفته است»، شاهد از تاریخ بیهقی «یوسف عمّ را برابر نشاند دو اعیان و محتشمان دولت نشسته و ایستاده»^۴ یعنی «ایستاده بودند» یا «چون عبدوس و بوسهل باز آمدند، ما به بلخ رسیده بودیم و عذر رفتن به تعجیل سخت نیک باز نموده»^۵ یعنی «باز نموده بود».

ـ حذف فعل اصلی بدون قرینه که استعمال آن در ادب کهن نادر است: «و دست آخر یک رقص محلّی دسته‌جمعی».^۶ حذف فعل «آغاز شد» یا «… و بعد شام»^۷ حذف «آوردند» با توجه به سیاق کلام یا «تمامی خیابان‌های منتهی شوند به مسلخ پوشیده از لاشه‌های ناقص تکه‌ گوشت‌های قابل خوردن را آناً می‌برند و الباقی رها».^۸ که با حذف فعل «می‌شدند» یا «می‌شوند» مواجهیم. شاهد از سفرنامه‌ی ناصرخسرو: «و فوّاره‌های بسیار ساخته و بازارهای نیکو و نعمت فراوان».^۹ فعل «دارد» محذوف شده است. «حلب را شهری نیکو دیدم، باره‌ی عظیم».^۱۰ که فعل «داشت» ظاهر نشده است.

ـ استفاده از قید به سبک و لفظ کهن: «مرا بگو که سخت خوشحالم»؛^۱۱ امّا کلمات عربی بر ذهنم سنگینی می‌کند و بر زبانم و سخت هم»؛^۱۲ «و سخت ناراحت بود که چرا باید روزی سه روبل کرایه اتاق بدهد»^۱۳ مقایسه شود با «و طاهر دبیری نشست به دیوان رسالت با بادی و عظمتی سخت تمام»^۱۴ و «وی نیز برفت و سخت وجیه شد در این خدمت»^۱۵ نیز «و امیر سخت نومید شده بود».^۱۶

ـ استفاده از حرف ربط «واو» پس از نقطه. قاعده‌ی کلی زبان و نگارش پارسی آن است که پس از اتمام جمله و آمدن فعل نقطه آید.^۱۷ در صورتی‌که خلاف آن در نثر جلال دیده شده است. «در سی کیلومتری شمال تاشکند. و هر محلی که معبر رودخانه…»؛^۱۸ «… دو چندان زاینده رود بود در تابستان. و جاده عجب شلوغ. از کامیون و بارکش و بارکش. و زن‌های دهاتی…»^۱۹ و گاه به افراط و کسل کننده: «… تالارهای کوچکی مختصر مبلی برای استراحت. و چه‌قدر دنج. و چه‌قدر آرام. و چه نور مناسبی. و چه سقف بلندی».^۲۰ مثال از تاریخ بیهقی «و بسیار غنیمت یافتند از هر چیزی. و پس از آن‌که حصار ستده آمد».^۲۱ یا «… چنان‌که صواب بیند پنهان کند، و نامه‌ای‌ست توقیعی»^۲۲ «و به بصره برند و به دیگر بلاد. و اگر کسی نماز کند…»؛^۲۳ «در باقی شور و گسسته گردد. و گویند عرض این خلیج دویست فرسنگ است».^۲۴

۱ـ حرف ربط «که» برای مفاجاه (ناگهان) «فقط بلدی پوست خربزه زیر پای دیگران بیندازی؟ که مدیر وارد شد».^۲۵ مقایسه شود با «… جنگ به غایت گرم شد که یک علامت سیاه از بالا بگسست…».^۲۶

۲ـ «که» برای مقارنت زمانی: «و دور برداشته بودم که دو نفر از اهالی وارد شدند»^۲۷ مقایسه شود با «؟ با بنده نکته‌یی چند بگفته است، در راه که می را ببندیم».^۲۸

۳ـ «که» برای بیان نتیجه «… گفتم مگه مجلس عروسیتان مجلس وعظ است؟ ما هم که نکیر و منکر مردم نیستیم. که رضایت داد تا شب عروسی با هم جنبیدیم»^۲۹ قس: «و نیز باید که این حدیث به بوسهل نرسد که از من نیازارد».^۳۰

۴ـ «که» توضیحی: «و کار که تمام شد درآمدم که ناهار بخورم»^۳۱ قس: «پس اگر عشوه دهد کسی. نخرد که او را گویند…»^۳۲ نیز «و مرا چاره نیست از بازنمودن چنین حال‌ها که از این بیداری فزاید».^۳۳

۵ ـ «که» به‌صورت و ترکیب «یعنی‌که» برای بیان مقصود: «… صبح توپ انداختند، در منا… یعنی که عید اضحی»^۳۴ قس: «عبدوس را یک دو فرسنگ با خویشتن بود یعنی که با وی سخنی چند وظیفه دارم».^۳۵

۶ ـ کاربرد «دیگر این‌که» برای توضیح: «دیگر این‌که حاج بائوج دیروز رفته…» و در پی آن «دیگر این‌که در این سفر آدمیزاد»^۳۶ قس: «و مثالی که مانده است و به نامه‌ی راست می‌توان کرد و دیگر که فرضیه دارم».^۳۷ گوناگونی «که» در نوشته‌های جلال بیش از این موارد است و نگاشت آن‌ها مجالی دیگر می‌طلبد.

ـ آمدن ادات نفی در ابتدای فعل، برای تأکید در نفی «وگرچه آهسته دعا می‌کرد و به زبانی که نه می‌شنیدم و نه می‌فهمیدم»^۳۸ یا «و هنوز نه اشتهایی به غذا دارم و نه هیچ^۳۹ قس: «که این امتحان نه اهانت تو بود»^۴۰ یا «مصطفی دنیا برو عرضه کردند نه پسندید».^۴۱

ـ در توصیف بناها و اماکن، غالباً متأثّر از ناصرخسرو است «و امّا این عرفات، یک بیابان است، جلگه‌مانندی از سه طرف، میان کوه‌ها محصور، سه راه طائف، دشتی مرتفع، حوضچه مانند و خنک‌تر از اطراف و در حدودی چمنزار به‌خصوص پای کو‌ه‌ها، شرقی مکه است و کف حوضچه پوشیده است از شن نرمی، شبیه ماسه‌ی دریا با خرده‌های صدف»^۴۲ قس: «و آن را قیساریه خوانند و از مکه تا آن‌جا هفت فرسنگ بود، شهری نیکو با آب روان و نخلستان و درختان نارنج و ترنج و بارویی حصین و دری آهنین. و چشمه‌های آب روان در شهر، و مسجد آدینه نیکو… و خمی رخمامین آن‌جا بود که همچو سفال چینی آن را تنگ کرده بودند».^۴۳

‌ـ آوردن «کاف تصغیر» در آخر برخی اسامی مانند «جوان + ک= جوانک» که یادآور «ک» تصغیر و گاه تحقیر در تاریخ بیهقی: «مردک»^۴۴ یا «دبیرک»^۴۵ تواند بود.

ـ آخرین ویژگی نثر جلال که به آن می‌توان اشاره نمود «ایجاز و خلاصه‌گویی»ست که جملات را ناقص رها می‌کند (مطلب را کامل نمی‌کند). گاه با «…»، گاه با «الخ»، گاه با «رها کنم»، و نیز «ایضا» یا «دیگر قضایا» که در هر حال این موارد بیش‌تر سبکی غیرتقلیدی را می‌نماید.    ■

منابع:

۱ـ آل‌احمد ، جلال، خسی در میقات، چاپ ششم، رواق، تهران، ۱۳۵۷، ص ۱۳۴. ۲ـ آل‌احمد ، جلال، سفر روس، چاپ اول، فردوس، تهران، ۱۳۷۷، ص ۲۱۲. ۳ـ همان، ص ۱۴۶. ۴ـ بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، به کوشش دکتر خلیل خطیب‌رهبر، زریاب، تهران، ۱۳۷۸، ج ۱، ص ۴۷. ۵ ـ همان، ص ۷۶. ۶ ـ سفر روس، ص ۱۷۹. ۷ـ همان. ۸ ـ خسی در میقات، ص ۱۳۰. ۹ـ ناصر خسرو، سفرنامه‌، تألیف جعفر شعار، مصحح عباس کنی، قطره، چاپ اول، تهران، ۱۳۷۱، ص ۷۹. ۱۰ـ همان، ص ۷۵. ۱۱ـ خسی در میقات، ص ۱۱۱. ۱۲ـ همان، ص ۳۲. ۱۳ـ سفر روس، ص۸۰. ۱۴ـ تاریخ بیهقی، ج ۱، ص ۴۶. ۱۵ـ همان، ج ۲، ص ۷۲۰. ۱۶ـ همان، ج ۲، ص۹۵۱. ۱۷ـ دکتر محمدجعفر یاحقی و دکتر محمدمهدی ناصح؛ راهنمای نگارش و ویرایش، چاپ نوزدهم، آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۷۷، ص ۶۴ و ۶۳. ۱۸ـ سفر روس، ص ۲۱۲. ۱۹ـ همان. ۲۰ـ همان. ۲۱ـ تاریخ بیهقی، ج ۱، ص ۱۶۸. ۲۲ـ همان، ج ۲، ص ۶۲۶. ۲۳ـ سفرنامه‌ی ناصرخسرو، ص ۱۴۷. ۲۴ـ همان، ص ۱۰۶. ۲۵ـ آل احمد، جلال، نفرین زمین، فردوس، تهران، ۱۳۷۲، ص ۲۰۷ و ۲۰۶. ۲۶ـ تاریخ بیهقی، ج ۳، ص ۹۰۶. ۲۷ـ نفرین زمین، ۱۵۸. ۲۸ـ تاریخ بیهقی، ص ۸۷، (منقول در کتاب حروف اضافه و ربط دکتر خطیب رهبر، ص ۴۳۸) ۲۹ـ نفرین زمین، ص ۲۵۹. ۳۰ـ تاریخ بیهقی، [منقول در حروف اضافه و ربط، ص ۴۱۶]. ۳۱ـ سفر روس، ص ۷۹. ۳۲ـ تاریخ بیهقی، ج ۱، ص ۱۴. ۳۳ـ همان، ج ۲، ص ۶۷۸. ۳۴ـ خسی در میقات، ص ۱۳۲. ۳۵ـ تاریخ بیهقی، ج ۱، ص ۷۲. ۳۶ـ خسی در میقات، ص ۱۴۸. ۳۷ـ تاریخ بیهقی، ج ۱، ص ۷۱. ۳۸ـ خسی در میقات، ص ۱۶۶. ۳۹ـ همان، ص ۱۶۹. ۴۰ـ الجلالی هجویری، ابوالحسن، علی بن عثمان، کشف المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، با مقدمه‌ی قاسم انصاری، چاپ دوم، طهوری، تهران، ۱۳۷۱،
ص ۲۴۲. ۴۱ـ میبدی، شیرالدین ابوالفضل، کشف‌الاسرار و عده الاثر، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت، چاپ سوم، امیرکبیر، تهران ۱۳۵۷، ج ۴، ص ۱۶۸. ۴۲ـ خسی در میقات، ص ۱۱۵. ۴۳ـ سفرنامه‌ی ناصر خسرو، ص ۸۶ و ۸۵. ۴۴ـ تاریخ بیهقی، ج ۲. ۴۵ـ همان، ج ۲، ص ۴۶۰.